علت تشکیل سنگ های ادراری
برای تشکیل سنگ های ادراری عوامل متعددی دست به دست هم داده و آن را می سازند. از جمله این عوامل می توان به عوامل خطر اپیدمیولوژیک (سن، جنس، نژاد و سابقه خانوادگی)، عوامل خطر مربوط به رژیم غذایی (میزان مصرف مایعات، پروتئین، کلسیم و نمک) و عوامل خطر ادراری (تغییر غلظت کریستال های ادراری) اشاره کرد.
علائم ایجاد سنگ های ادراری
سنگ های ادراری می توانند بدون علامت باشند به طوری که معمولا تا سنگ انسدادی ایجاد نکنند، علامتی ندارند. در صورت انسداد، سنگ یک درد شدید در پهلو و پشت ایجاد می کند که برای بیمار غیر قابل تحمل می باشد.
درد سنگ حالب ماهیت کولیکی داشته (درد شدید که پس از مدتی رفع شده و پس از گذشت چند دقیقه و یا چند ساعت مجددا تکرار می شود) و همراه با حالت تهوع و استفراغ است.
سنگ های کلیوی معمولا یک حالت سنگینی مبهم در پهلو ایجاد می کنند. سنگ های ادراری در مردان می توانند درد در ناحیه بیضه ها و در خانم ها درد در لبیای بزرگ واژن ایجاد کنند.
سنگ هایی که در حالب تحتانی باشند علاوه بر درد، احساس سوزش و تکرر ادرار و گهگاه احتباس ادرار نیز می دهند. گاهی بیمار از تهوع و استفراغ نیز شکایت دارد. در خیلی از موارد علت عفونت های راجعه ی ادراری که درمان می شود، همین سنگ های ادراری هستند. گاهی بیمار با تب و لرز و حساسیت ناحیه پهلو مراجعه می کند که نشان می دهد پشت محل انسداد عفونت ایجاد شده است.
گاهی سنگ های حالب 2 طرفه باعث کاهش حجم ادرار و در نتیجه افزایش کراتینین خون نیز می شوند. یکی از مسائل مهم در سنگی که باعث ایجاد انسداد کامل در حالب شده است این نکته می باشد که در صورت عدم جابجایی سنگ، این انسداد کامل ایجاد درد نکرده و پس از مدتی سبب کاهش عملکرد کلیه و از دست رفتن کلیه همان سمت می شود.
سنگ های سیستم ادراری در ٦٠٪ موارد راجعه بوده و در ٣٪ بیماران با سنگ های راجعه نارسایی کلیه ایجاد می شود. ممکن است سنگ های ادراری باعث تغییر رنگ ادرار و خونی شدن ادرار نیز شوند.
فاکتورهای ایجاد سنگ
- محیط و ژنتیک
- تغییرات در غلظت مولکول های ادراری
- تغییر در میزان غلظت ادراری مهار کننده های تشکیل سنگ
شایع ترین ترکیب سنگ های ادراری در سرتاسر جهان نمک های کلسیم هستند و شایع ترین این نمک نیز، اگزالات کلسیم است. عوامل خطر برای سنگ های کلسیمی عبارتند از :
❇ سن، جنس، نژاد و موقعیت جغرافیایی
بروز سنگ در هر دو جنس در قبل از ٢٠ سالگی نادر است. سنگ ها ی کلسیمی در مردان خیلی شایع تر از زنان است. پیک سنی ایجاد سنگ در مردان 35 سالگی است اما در زنان در 2 سن 30 و 55 سالگی میزان بروز سنگ حداکثر است.
شیوع سنگ در کودکان و افراد خیلی پیر بسیار اندک است و این اهمیت این موضوع را نشان می دهد که والدینی که فرزند آنها دچار سنگ های ادراری می شوند حتما بررسی های لازم را انجام دهند.
قابل ذکر است که شیوع سنگ در مردان بیشتر می باشد و علت زیادتر بودن تشکیل سنگ در مردان ترشح بیشتر اگزالات کلسیم و اسید اوریک در ادرار و ترشح کمتر سیترات (ماده ادراری مهار کننده تشکیل سنگ) نسبت به زنان می باشد. در خیلی از موارد علت ایجاد سنگ های خانوادگی سنگ های کلسیمی می باشد که در چند نسل دیده می شود.
❇ عوامل محیطی، آب و هوایی و فصلی
قابل توجه است که شیوع سنگ های ادراری فوقانی در یک جمعیت با افزایش درجه ی حرارت محیط افزایش می یابد و این نشان می دهد تشکیل سنگ در تابستان بیشتر است.
مسبب اصلی این امر کاهش حجم ادرار است ولی ممکن است افزایش ترشح ادراری کلسیم – اگزالات واسید اوریک نیز دخالت داشته باشد. افزایش قرار گرفتن در معرض نور ماورا بنفش سبب افزایش ساخته شدن ویتامین D3 و آن سبب افزایش جذب کلسیم و اگزالات می شود و تشکیل سنگ را افزایش می دهد.
تغییرات فصلی در تشکیل سنگ بیشتر در مناطق معتدله دیده می شود. ترشح کلسیم و اگزالات طی ماه های تابستان زیاد شده و بروز سنگ نیز افزایش می یابد.
تغییرات فصلی در رژیم غذایی نیز تا حدودی موثر است. در افرادی که سنگ می سازند مواجهه با استرس، ترشح ادراری کلسیم و اگزالات و اسید اوریک را به شدت افزایش و ترشح ادراری منیزیم را کاهش می دهد.
❇ مصرف مایعات
فاکتور اصلی در تشکیل سنگ کمبود مزمن در مایعات بدن است. در افرادی که حجم ادرار آنها کمتر از یک لیتر در شبانه روز است خطر تشکیل سنگ در آنها به شدت بالا می رود. حجم ادرار بیش از 2.5 -2 لیتر در روز خطر تشکیل سنگ کلسیمی را به شدت کاهش می دهد. از علل اصلی کاهش حجم ادرار روزانه: کمی مصرف آب، تعریق، اسهال و .. می باشد.
❇ شرایط اقتصادی و اجتماعی
در سال های اخیر پیشرفت اقتصادی و اجتماعی در جوامع مختلف سبب کاهش سنگ مثانه در کودکان و افزایش سنگ کلیه در بالغین شده است.
سنگ های ادراری در هر 2 طبقه ی ثروتمند و فقیر می تواند ایجاد شود. در جوامع ثروتمند به علت رژیم غذایی حاوی پروتئین زیاد، کربوهیدرات تصفیه شده، افزایش مصرف نمک، فروکتوز و نوشیدنی های حاوی مواد شیرین کننده مصنوعی، شیوع سنگ های اگزالات کلسیم افزایش یافته است.
جوامع فقیر با پروتئین اندک بیشتر دچار سنگ های سیستم ادراری تحتانی شده که اکثر آنها حاوی اورات است و غالبا در بچه ها دیده می شود.
❇ شغل
شغل هایی که در آنها فرد آب بدن خود را از دست بدهد یا در معرض آفتاب زیاد باشد نیز احتمال ایجاد سنگ را بالا می برد. طبق مطالعات شیوع سنگ در کارگران، کشاورزان، دامداران و رانندگان بیشتر می باشد.
❇ نوع تغذیه
مواد غذایی زیر احتمال ایجاد سنگ های کلسیمی را بالا می برند:
- لبنیات
- اگزالات
- ویتامین سی
- کربوهیدرات های تصفیه شده
- چربی
- پروتئین
- ورین
- کلرورسدیم
- کمی مصرف مواد فیبری پیریدوکسین و ….
رژیم های غذایی پر از پروتئین سبب افزایش ترشح کلسیم – اگزالات و اسید اوریک شده و PH ادرار را نیز کاهش می دهند و این امر سبب می شود خطر ایجاد سنگ های اگزالات کلسیمی و اسید اوریکی افزایش بیابد. در یک بررسی دیده شده که افرادی که فیبر کمتری مصرف می کنند، در معرض خطر بیشتری برای سنگ ها می باشند.
یک رژیم غذایی پر از فیبر، کلسیم و اگزالات را به دام می اندازد و انها کمتر جذب می شوند و در نتیجه باعث کاهش امکان تشکیل سنگ می شود.
❇ بیماری های همراه
طبق برخی مطالعات شیوع سنگ در افراد چاق همراه با توده بدنی(BMI)بالا، بیماران دیابتی، بیماران قلبی-عروقی و بیماران با فشار خون بالا بیشتر است.
روش تشخیص سنگ های ادراری
❇ تصویر برداری های لازم
معمولا از سونوگرافی و عکس ساده ی شکم (KUB) استفاده می شود که اگر این ٢ روش کمک کننده نباشد از اوروگرافی وریدی (IVP) یا سی تی اسکن (CT SCAN) استفاده می شود.
❇ بررسی های آزمایشگاهی
در بررسی های آزمایشگاهی متابولیسم کلسیم، عملکرد کلیه، کشت کامل ادرار و تجزیه سنگ در افرادی که یکبار سنگ داشته اند کافی است. اما در افرادی که به طور مکرر سنگ داشته اند آزمایشات درخواستی به صورت: تجزیه سنگ ،کشت ادرار و نمونه ی ادرار ،اندازه گیری کلسیم،فسفر، اسید اوریک، کراتینین، پروتئین، آلبومین و …… می باشد.
بطور کل در بیماران با ریسک بالای تشکیل سنگ (بیماران با سنگ عود کننده، سابقه فامیلی مثبت، افراد با ابتلاء به سنگ در سنین پایین، افراد ناتوان و بسیار چاق و همچنین در بیماران با نارسایی کلیه، اختلالات اناتومیک در کلیه و یا بیماران تک کلیه) ارزیابی متابولیک وسیع تر الزامی است. این مهم می باشد که در افرادی که به طور مکرر دچار سنگ می شوند، احتمال وجود یک بیماری زمینه ای بررسی شود.
انواع سنگ های ادراری
❇ سنگ های کلسیمی
بیشتر از نوع سنگ های اگزالات کلسیم هستند که از علل ایجاد این نوع سنگ می توان به حجم کم ادرار، غلظت زیاد کلسیم در ادرار، غلظت زیاد اگزالات در ادرار، مقدار کم سیترات در ادرار (سیترات مادهای است که مانع تشکیل سنگ میشود)، افزایش هورمون پاراتیروئید، افزایش سطح اسیداوریک در خون، بیماریهای رودهای، جراحی به علت چاقی، مشکلات کلیوی و …اشاره کرد.
❇ سنگ های اسید اوریکی
این نوع سنگ ها بیشتر همراه با بیماری نقرس دیده می شود. طبق مطالعات مصرف رژیم گیاه خواری به طور موثری سبب کاهش ریسک فاکتورهای تشکیل سنگ اسید اوریکی می شود.
❇ سنگ های استراوایتی یا سنگ های ناشی از عفونت
این سنگ ها معمولا حاوی منیزیوم آمینیوم فسفات و کلسیم فسفات هستند که اغلب در ادرارهای قلیایی وجود دارند. این سنگها در خانمها نسبت به آقایان شیوع بیشتری دارند.
امروزه به دلیل آنکه عفونتهای ادراری سریعتر تشخیص داده و درمان میشوند، سنگهای استرو وایتی شایع نیستند. این نوع سنگها میتوانند در کسانی که طولانی مدت از سوند مثانه استفاده میکنند، تشکیل شوند.
❇ سنگ های سیستئینی
شیوع این نوع سنگ کم می باشد و به علت اینکه عملا مهار کننده ای جهت جلوگیری از تشکیل سنگ وجود ندارد، بیشتر به بیمار توصیه به مصرف بیش از حد مایعات می شود.
❇ سنگ های دارویی
شایع نبوده و قابل پیشگیری هستند. از شایعترین داروهای عامل تشکیل سنگ می توان به تریامترن، سولفادیازین، افدرین و سودو افدرین (داروهای ضد احتقان و خلط اور) و همچنین استازولامید، توپیرامات (داروی ضد صرع)، داروهای مسهل و مکمل های حاوی کلسیم، ویتامین Dو ویتامین C اشاره کرد.
توصیه پزشک
قابل توجه بیمارانی که سنگ دارند یا در معرض خطر سنگ سازی هستند باشد که حتما رژیم غذایی خود را رعایت کنند و مصرف آب را بالا ببرند. استرس های خود را کاهش دهند. در فصول گرم بیشتر مایعات مصرف کنند و کمتر در معرض آفتاب قرار گیرند.
قابل توجه والدین باشد که به دلیل شیوع کم سنگ در اطفال، در کودکان مبتلا به سنگ باید بلافاصله بررسی وسیع جهت پیدا کردن عامل زمینه ای و آناتومیک ایجاد کننده سنگ، انجام شود.
دکتر شهریار ناطق جراح و متخصص کلیه
برای پرسش از دکتر بر روی لینک مشاوره پزشکی کلیک کنید.