سایز هر کلیه به اندازه یک مشت بسته بوده و وزن هر کدام از آنها تقریبا 150 گرم است. وظیفه ی اصلی کلیه ها تصفیه و پاکسازی خون و دفع سموم و مواد زائد از بدن می باشد.
از دیگر عملکرد کلیه ها میتوان به تنظیم تعادل آب و الکترولیت بدن، کنترل فشار خون و در نهایت سنتز و ساخت گلبول قرمز و ویتامین D اشاره کرد.
آزمون های بررسی عملکرد کلیه
برای حفظ سلامتی بدن عملکرد درست و دقیق کلیه ها الزامی است. در زیر به آزمونهای بررسی عملکرد کلیه اشاره می کنیم.
وزن مخصوص ادرار (SG)
وزن مخصوص ادرار(Specific gravity) بیانگر غلظت ادرار بوده و در ارتباط با قدرت تغلیظ ادرار توسط کلیه میباشد. اندازه گیری وزن مخصوص ادرار ساده ترین روش آزمایشگاهی، برای ارزیابی عملکرد کلیه است. اندازه طبیعی آن بین 1010تا 1030است.
کاهش عملکردکلیه، قدرت غلیظ کردن ادرار را کاهش می دهد و به طور کلی اگر وزن مخصوص کمتر از 1010 باشد، دلیل بر اختلال عملکرد کلیه است. در طرف مقابل، وزن مخصوص بیش از 1030 بیانگر غلظت بیش از حد ادرار، کمبود حجم سرم و مایعات دریافتی است.
اندازه گیری اوره (Urea) یا نیتروژن اوره خون (BUN)
اوره یک ماده ی حاصل از سوخت و ساز پروتئین بدن است، که حاصل از تجزیه پروتئینها در کبد بوده و به طور کامل از کلیه ها ترشح می شود، به همین دلیل معیار خوبی برای پایش گلومرولی (عملکرد فیلتری کلیه) است.
قابل توجه است که اوره ی خون در موارد دیگر مانند نارسائی احتقانی قلب، دریافت پروتئین زیاد، خونریزی های مختلف داخلی و جذب خون، کم آبی بدن و انسداد دستگاه ادراری نیز افزایش می یابد.
هم چنین در مواردیکه میزان پروتئین دریافتی کم باشد (سوء تغذیه) ، سنتز و ساخت پروتئین مختل شود (بیماری کبدی) و یا میزان دریافت مایعات بیش از حد لازم باشد (هیدراتاسیون بیش از حد)، سطح اوره خون (BUN) کاهش می یابد. میزان طبیعی اوره ی خون 10 تا 20 میلی گرم است.
اندازه گیری کراتینین(Cr)
کراتین بیشتر از عضلات اسکلتی مشتق شده و پس از فعل و انفعالاتی به کراتینین تبدیل میشود. سوخت و ساز کراتینین به عضلات هر فرد بستگی داشته و مقدار آن در افراد با توجه به جثه ثابت است به طوری که مقدار کراتینین در یک ورزشکار و یک فرد عادی متفاوت می باشد.
قابل توجه است که به علت اینکه این ماده انحصارا از کلیه دفع میشود، یکی از روش های مناسب برای بررسی عملکرد کلیه می باشد. نکته جالب این می باشد که بر خلاف اوره، سطح خونی این ماده با کم آبی و رژیم غذایی تغییر نمی کند. میزان طبیعی کراتینین در بزرگسالان 0.8 تا 1.4و در کودکان 0.4 تا 0.8 است. هر چند این میزان در آقایان مختصری بیشتر از خانمها میباشد.
کاهش توده عضلانی سبب کاهش کراتینین خون میشود بنابراین در افراد مسن کراتینین خون کمتر است. در افرادی که سوءتغذیه، کاهش وزن شدید و بیماری طولانی مدت دارند نیز سطح کراتینین پایین تر از حد انتظار است.
نفرون کوچکترین واحد عملکردی کلیه بوده (هر کلیه از میلیونها نفرون تشکیل شده است) و قابل ذکر است که تا زمانی که 50 % از نفرون ها از بین نروند اندازه ی کراتینین افزایش نمی یابد. بنابراین حتی تغییرات جزئی در رقم کراتینین نیز مهم است. میزان کراتینین در صبح ها کمترین مقدار و در شب ها بیشترین مقدار است.
علل افزایش کراتینین
با توجه به اینکه کراتینین عملرد کلیه را نشان می دهد، عوامل موثر بر اختلال عملکرد کلیه ، می توانند بر روی کراتینین اثر بگذارند. قابل ذکر است که برخی داروها نیز بر عملکرد کراتینین اثر دارند. برای مثال داروی سایمتدین با تاثیر روی عملکرد توبولهای کلیه و کاهش آن، سبب افزایش کراتینین (علی رغم عملکرد نرمال کلیه) میشود.
هم چنین در بیماران با نارسایی کلیه مصرف بعضی داروها ممنوع است، مانند انتی بیوتیک های امیکاسین، جنتامایسین و یا سیپروفلوکساسین، به علت اینکه دفع کلیوی داشته و باعث بدتر شدن عملکرد کلیه میشوند.
برای اندازه گیری کراتینین می توان از نمونه ی خون یا ادرار 24 ساعته استفاده کرد. کراتینین ادرار ٢٤ ساعته طی بارداری و ورزش شدید افزایش میابد. اما قابل توجه افراد باشد که هر چند ممکن است با ورزش کردن سطح کراتینین بالا رود اما هیچوقت به محدوده ی غیرنرمال نمی رسد.
بررسی ادرار ٢٤ ساعته
در این آزمایش از فرد خواسته میشود که کل ادرار دفع شده طی یک شبانه روز را درون ظرفی ریخته و سپس این ادرار مورد آزمایش قرار میگیرد.
از این آزمایش برای سنجش میزان ادرار تولید شده در طی ٢٤ ساعت، میزان پروتئین دفع شده از طریق ادرار (بیماران با فشار خون بالا و یا افراد مبتلاء به قند) و یا بررسی متابولیتهای ادراری (کلسیم،کراتینین،اگزالات و سیترات) در بیماران مبتلاء به سنگ کلیه جهت تشخیص علت سنگ استفاده میشود.
توصیه پزشک
بیماران می توانند با رعایت رژیم غذایی، کاهش پروتئین دریافتی و داشتن رژیم گیاه خواری کراتینین را کاهش دهند. کاهش نمک و مصرف ویتامین ها می تواند برای افرادی که کراتینین بالا دارند، موثر باشد.
دو بیماری عمده و تاثیر گذار بر عملکرد کلیه و ایجاد نارسایی در آن، دیابت و فشار خون می باشد و با درمان و پیگیری این ٢ بیماری میتوان از عمده موارد نارسایی کلیه جلوگیری کرد. بیماران مبتلاء به ٢ بیماری فوق باید بطور منظم تحت بررسی عملکرد کلیوی قرار گیرند.
از اولین علائم شروع نارسایی کلیه در بیماران فوق دفع پروتئین در ادرار (پروتئینوری) میباشد. در صورت مشاهده مسأله فوق و پس از تائید آن توسط آزمایش ادرار ٢٤ ساعته، داروهای محافظ کلیه (Renal Protective) برای بیمار تجویز میشود.
دوباره بر این نکته تاکید میشود که سبک زندگی سالم، داشتن رژیم غذایی مناسب، عدم مصرف نمک و یا پروتئین حیوانی بیش از حد و هم چنین کنترل دقیق قند و فشار خون شرط اصلی سلامت کلیه ها میباشند.
دکتر شهریار ناطق جراح و متخصص کلیه
برای پرسش از دکتر بر روی لینک مشاوره پزشکی کلیک کنید.
